Chủ nghĩa cá nhân: Thật và Giả (Phần 5/5)
10
Còn có hai điểm khác biệt nữa giữa hai loại chủ nghĩa cá nhân, được minh họa rõ ràng qua quan điểm của Lord Acton và de Tocqueville về dân chủ và bình đẳng đối với các xu hướng thịnh hành trong thời đại của hai ông. Chủ nghĩa cá nhân chân chính không chỉ tin vào dân chủ mà còn có thể dám tuyên bố là các lí tưởng dân chủ nảy nở từ những nguyên lí cơ bản của chủ nghĩa cá nhân. Còn nữa, trong khi chủ nghĩa cá nhân khẳng định là tất cả các chính phủ cần dân chủ thì nó không tỏ một thái độ tín điều vào sự thông tuệ của các quyết định dựa trên số đông, và cụ thể, nó bác bỏ thẳng thừng quan điểm “quyền lực tuyệt đối, nhờ giả thuyết về việc dựa trên quảng đại quần chúng, có thể hợp pháp giống như tự do dựa trên hiến pháp”1. Nó tin là trong một chế độ dân chủ “mệnh lệnh cưỡng chế bắt buộc phải hạn chế trong những khuôn khổ cố định”2, và điều này cũng đúng không kém đối với dưới bất kỳ một hình thức chính quyền nào; và cụ thể, nó chống lại sự nguy hiểm không lường trước được của tất cả các nhận thức sai lầm hiện tại về dân chủ - niềm tin là chúng ta phải chấp nhận quan điểm của đa số là đúng và định hướng cho sự phát triển trong tương lai. Trong khi dân chủ được biết đến theo thông lệ là quan điểm của đa số quyết định dựa trên hành động chung thì nó không mang nghĩa theo đó điều mà quan điểm của đa số đưa ra hôm nay bắt buộc sẽ phải trở thành quan điểm được chấp nhận phổ quát - ngay cả khi đó là điều cần thiết để đạt được các mục đích của đa số. Ngược lại, việc xem xét toàn bộ vấn đề dân chủ dựa trên thực tế là, theo thời gian, điều mà quan điểm của thiểu số ngày hôm nay đưa ra có thể sẽ trở thành quan điểm của đa số. Thực ra, tôi tin rằng trong những vấn đề quan trọng nhất mà lí thuyết chính trị phải giải đáp trong thời gian tới đây là tìm ra lằn ranh giới giữa những lĩnh vực mà các quan điểm của đa số tất yếu phải định hướng cho tất cả mọi người và những lĩnh vực mà, ngược lại, quan điểm của thiểu số bắt buộc phải được phép phổ biến nếu nó có thể tạo ra các kết quả làm thoả mãn tốt hơn nhu cầu của công chúng. Đặc biệt, tôi tin tưởng rằng, khi đề cập tới những tính hữu ích của một lĩnh vực kinh doanh cụ thể, quan điểm của đa số sẽ luôn là quan điểm phản động, tĩnh tại và rằng cái hay của cạnh tranh chính xác là nó cho phép thiểu số cơ hội để phổ biến quan niệm của mình. Nơi nào muốn điều này có thể diễn ra mà không phải chịu bất kỳ một quyền lực cưỡng bức nào, thì nơi đó cái quyền này bắt buộc phải luôn ngự trị.
Tôi không thể tổng kết quan điểm của chủ nghĩa cá nhân chân chính đối với vấn đề dân chủ hay hơn Lord Acton. Xin được trích dẫn thêm một câu nữa của ông: “Nguyên lí dân chủ chân chính, theo đó không ai được phép có quyền lực vượt lên trên nhân dân, cần phải hàm nghĩa là không ai có khả năng ngăn trở hoặc trốn tránh quyền lực của nhân dân. Nguyên lí dân chủ chân chính, theo đó nhân dân không bị định hướng phải làm cái mà nhân dân không thích, cần phải hàm nghĩa nhân dân sẽ không bao giờ bị yêu cầu phải bao dung cho cái mà nhân dân không thích. Nguyên lí dân chủ chân chính, theo đó ý nguyện của mọi người được giải phóng ở mức cao nhất có thể, cần phải hàm nghĩa là ý nguyện tự do của nhân dân không bị trói buộc vào bất cứ thứ gì”3.
Tuy nhiên, khi chúng ta chuyển sang vấn đề bình đẳng thì cần phải nói ngay rằng những người theo chủ nghĩa cá nhân chân chính sẽ không phải là những người theo chủ nghĩa bình đẳng theo nghĩa hiện đại của từ này. Nó không thấy có lí do gì phải cố gắng làm cho mọi người bình đẳng thay vì đối xử với mọi người một cách bình đẳng. Trong khi chủ nghĩa cá nhân đối lập một cách sâu sắc với mọi loại đặc ân, mọi hình thức bảo hộ, dù bằng vũ lực hay luật pháp đối với bất kỳ loại quyền hạn nào không dựa trên các quy tắc có khả năng áp dụng cho tất cả mọi người thì nó cũng không đồng ý trao cho chính phủ quyền hạn chế cái có thể đạt được nhờ khả năng hoặc cơ may. Nó cũng đối lập với bất kỳ loại hạn chế cứng nhắc nào đối với những chức vụ mà các cá nhân có thể đạt được, bất kể quyền lực này được sử dụng để duy trì sự bất bình đẳng hay để tạo ra sự bình đẳng. Nguyên lí chính của nó là không trao cho người nào hoặc một nhóm người nào quyền quyết định địa vị của người khác như thế này hay thế khác và nó xem nguyên lí này là một điều kiện của tự do, cần thiết đến nỗi nó nhất thiết không được hi sinh cho sự hài lòng về cảm nhận công bằng hay thói đố kỵ của chúng ta.
Từ quan điểm của chủ nghĩa cá nhân, sẽ không tồn tại bất kỳ sự phán xử nào khiến cho tất cả các cá nhân có được cùng mức xuất phát điểm bằng cách ngăn cản họ hưởng lợi từ các lợi thế mà họ có từ bẩm sinh, chẳng hạn như được sinh ra trong một gia đình có bố mẹ thông minh hơn hoặc hiểu biết hơn mức trung bình. Thực ra ở đây, chủ nghĩa cá nhân kém “vị cá nhân” hơn chủ nghĩa xã hội bởi nó nhận thức được gia đình là một đơn vị hợp pháp giống như bất cứ một cá nhân cụ thể nào và điều này cũng đúng đối với các nhóm khác nhau, như các cộng đồng có chung ngôn ngữ hoặc tôn giáo, mà bằng các nỗ lực chung có thể thành công lâu dài trong việc duy trì cho các thành viên của họ mức sống vật chất hoặc chuẩn mực đạo đức sự khác biệt với phần còn lại. De Tocqueville và Lord Acton có chung tiếng nói trong vấn đề này. De Tocqueville viết: “dân chủ và chủ nghĩa xã hội không có cái gì chung ngoại trừ một từ, bình đẳng. Nhưng cần phải chú ý sự khác biệt: trong khi dân chủ kiếm tìm bình đẳng trong tự do thì chủ nghĩa xã hội kiếm tìm bình đẳng trong gông cùm và nô lệ”4. Và Acton thì tin rằng “nguyên nhân sâu xa nhất khiến cho cuộc cách mạng Pháp gây ảnh hưởng tồi tệ tới tự do là lí thuyết bình đẳng của nó”5 và rằng “cơ hội tốt đẹp chưa từng có đối với thế giới đã bị tuột mất, chỉ bởi vì sự si mê bình đẳng đã che mờ niềm hi vọng tự do”6.
11
Chúng ta còn có thể tiếp tục bàn luận thêm nhiều điểm khác biệt nữa giữa hai dòng tư tưởng cùng mang một cái tên nhưng lại đối lập nhau từ các nguyên lí nền tảng. Nhưng tôi bắt buộc phải tự kiềm chế để không đi quá xa mục tiêu tìm kiếm nguồn gốc của sự nhầm lẫn và chỉ ra rằng có một dòng tư tưởng nhất quán, dù bạn có đồng ý với tôi hay không, đó là chủ nghĩa cá nhân chân chính, mà ở bất kỳ mức độ nào, là loại chủ nghĩa cá nhân duy nhất mà tôi ra sức bảo vệ và thực sự tôi tin là loại duy nhất có thể bảo vệ một cách nhất quán. Vì vậy, hãy cho phép tôi kết luận bằng cách trở lại điều tôi nói đến ngay từ ban đầu: quan điểm nền tảng của chủ nghĩa cá nhân chân chính là một loại quan điểm khiêm cung đối với các quá trình mà nhờ đó loài người đã đạt được những cái không được thiết kế hoặc được nhận thức bởi bất kỳ một cá nhân nào nhưng thực ra lại lớn hơn nhiều những cái có được từ các bộ óc cá nhân. Câu hỏi lớn ở thời điểm này là: Liệu trí tuệ của con người cần được phép tiếp tục phát triển như là một phần của quá trình này hay liệu lí trí của con người sẽ phải bó mình vào trong những sợi xích sắt mà nó tự tạo ra?
Điều mà chủ nghĩa cá nhân dạy chúng ta là: xã hội lớn hơn nhiều so với cá nhân chừng nào xã hội có tự do. Khi mà xã hội vẫn bị kiểm soát hoặc bị điều khiển thì nó vẫn bị giam cầm trong bàn tay quyền lực của các bộ óc cá nhân kiểm soát hay điều khiển nó. Nếu sự ngạo mạn của loại trí tuệ hiện đại, loại không coi trọng bất kỳ cái gì mà không được kiểm soát có chủ ý bởi lí trí cá nhân, không học được đâu là điểm dừng đúng lúc thì [tương lai của] chúng ta có lẽ, như Edmund Burke đã cảnh báo, “chắc chắn mọi thứ thuộc về chúng ta sẽ héo mòn ở những cấp độ khác nhau, cho tới khi các mối quan tâm của chúng ta bị thu hẹp vào chính những cái khung toan tính của chúng ta”.
Chú thích:
(1) Lord Acton, “Sir Erskine May's Democracy in Europe” (1878), in lại trong The History of Freedom, tr. 78.
(2) Lord Acton, Lectures on Modern History (1906), tr. 10.
(3) Lord Acton, “Sir Erskine May's Democracy in Europe” in lại trong The History of Freedom, tr. 93‑94.
(4) Alexis de Tocqueville, Oeuvres complètes, IX, 546.
(5) Lord Acton, “Sir Erskine May's Democracy in Europe” in lại trong The History of Freedom, tr. 88.
(6) Lord Acton, “The History of Freedom in Christianity” (1877), in lại trong The History of Freedom, tr. 57.
Nguồn: F.A. Hayek, Chủ nghĩa cá nhân và trật tự kinh tế, Chương 1, NXB Tri thức, 2016
